Kinkulu kieto ki kongo
KINKULU KIA KANDA DIA KONGO
.
I.TANDU KIANKULU-NKULU
1.
Vana kintete-ntete vakikadila Tata Nzambi'a Mpungu, i Ne Kongo Kalunga
walungila mu babo ye biabio. Yandi i Akongo, Okongo, Omakongo.
Kongo dia Mbumba i luyalungunu lua zulu ye ntoto mulezimanga zimbuetete
zampila mu mpila.
2.
Mu Mpeve ya Tata Nzambi'a Mpungu muavaika Mpeve ya Ngue Ntangu.
Mu Mpeve ya Ngue Ntangu muavaika Tiya tusemanga.
Mu Mbu wa Tiya tua Ngue Ntangu muavaika Mama Ntoto wabuta bana bandi
bampila mu mpila: minti, bibulu, ye bantu ba kanda dia Bana ba Ntoto.
Makaba 118:1-2
Mama
Ntoto wabuta Bana ba Ntoto, landila diodio, Mase meto matuka ku Zulu,
ku Mbuetete ya Kakongo, mayizila mu kumbi dia Tiya.
Mu ntoto mia Etiopi,Bana ba Zulu bakuelana ye Bana ba Ntoto, i Bana
ba Tami batuka ku India, ye buta kanda dia Kongo.
Makaba 118:5-6
3.
Ne Nzala Mpandu wabuta bana kumi na bole. Na Lukengo i muan'andi wantete.
Ne Nzala Mpandu mbangudulu vo: Ndiona wena ye nsatu'a nzailu zanlongo,
za kimpeve, za kinzambi.
Na Lukengo i Nkengi, Ndundi, ovo ndiona wasisua vava Ntoto mu sala kengi
ye lunda Nsiku Wanlongo ye Nsabi za Mansueki makimpeve, ma Lendo,ma
Ngolo zitunganga ye tululanga, i Nsabiza Mansuekima ngolo za Bana ba
Zulu.
4.
Tata Nzambi'a Mpungu, i Ne Kongo Kalunga, wavana nsilulu kua Na Lukengo
mu buta Kanda dia Nsilulu dina nata Nkumbu andi(Ne Kongo) vava Ntoto.
Ebu tueti tanga mu Makaba (Makongo) vo:
" Nlongi mia Zulu bu miamana vutukisa ku Mbuetete ya Kakongo mu
kumbi dia Tiya, Na Lukengo wavutukisa ye ntima wa kinsiona ku nzo andi.
Simbi kia Ntemo kia Tata Nzambi'a Mpungu kiayiza kua yandi kiavova:
Kukalani kiadi ko mu ntim'aku. Kukalani ye ntima wa kinsiona ko. Kadi
mono ngina kala yaku mu bilumbu biabio bia zingu kiaku. Siama, lunda
Nkawa Mvungi wa makanda ma bantu va koko kuaku, kadi ngeye i Mbuta mu
mpangi zaku. Baleke bamana buaka nsuki, tumbu kua bambuta.
Mu ngeye muna tuka Kanda dia Nsilulu dina nata Nkumbu'ame. Ngina sakumuna kanda diadi ye kitula dio Ntima una vana menga ma moyo kua makanda ma bantu mu Nza.
Kadi
Bana ba Nioka Zambalu si banuika vinia kiansa kua makanda mamo ma bantu
ye sumuna Nza yamvimba mu menga ma nkento wena ku ngonda
Mu ntangu yoyo, menga makondolo bila si madada mu nsi zazo mu diambu
dia kimfunia ye bungubi bua Bana ba Nioka Zambalu.
Ntemo si wakuluka mu Nza yamvimba. Mvualangani si yakituka kifuani kia
ntanginina.
Mivi si miatuadisa Nza ye sumuna yo. Bangulu ye bambua si bayala, nateye
Walunungu wa kanda diaku kana kuiza ye manisa mvualangani mu Nza".
Makaba 5:97-105
Kinsemi 44:28-36
Mu menga ma Na Lukengo muatuka mu mbandu zampila mu mpila nlonga wa Bakulu eba muna tuka kanda dia Kongo: Nkulu Nsemi, Nkulu Masamuna, Nkulu Mamona, Ne Makeba Yulu, Ne Mayindu ma Yulu, Ne Mbumba Nimi, Ne Makongo ma Nimi, ye Mama Mandombe Saba(Nkenge Mupata)mu tandu kia nkuka nlangu yabunga Ntoto wawonso.
II. LANDILA NKUKA NLANGU
1. Landila nkuka nlangu, Ne Zulu Makeba ku Etiopi wabuta Tata Kongo Nimi, wakuela Mama Ngunu ye buta Nsaku, Mpanzu ye Nzinga , i Bakulu batatu ba kanda dia Bena Kongo.
A.Nkumbu
za luvila lua Nkulu Nsaku.
Bakongo
batuka mu Nsaku Ne Vunda banatanga nkumbu ezi za mvila: Nsaku, Kinsaku,
muanda, muela, yenge, ntemo, lemba, lunda, kinzambi, ndembo, madingu,
ndingi, ba dia ndingi, kimbuta, kihunda, kivunda, kimbunda, mavunda,
mpunda, kimbata, kilunda, kalunda, kota, kikota, kahita, mukukulu, nkukulu,
nkokolo, nkala, vitanimi, yitanimi, mulaza,nlaza, kinlaza, kinkala,
kinimi, mukala, milimina, kabemba, kimpemba, mpemba, mvemba, kimvemba,
mbemba, lawu, makunku, nkunku, nsongo, tsongo, kimanga, kimbika, kimvika,
kiyuvu, mabika, kinsengele, kinsumbu, kiuvu, mbika, matsakula, mvika,
sengele, kibuila, kimbuila, kimpila, kingidi, kingila, kividi, kiyidi,
mayidi, neyidi, ngidi, ngiri, nzidi, nsivuila, kuimba, kinkuimba, kikuiti,
lukuti, sangila, lunsangi, matsanga, musenga, nsanga, nsangi, nsenga,
ngimbi, kingimbi, yimbu, ndinga, kindinga, mavandu, mpanda, muema, kimuema,
ngandu, masaka, masaki, kilemba, nkamba, kikamba, kilembo, kilemfu,
lemfu, ngemba, kingemba, kiyemvo, kiyongo, yongo, zongo, vuzi, kivuzi,
kinsembo, masembo, nsembo, nsemo, musemo, kimfuti, mfuti, a mvemba,
makaba, ntumba, kintumba, mowa, kiowa, kikiowa, ntamba, nsimba, nsimbi,
nsimbu, nsungu, nsongi, kinsongi, kimayala, kimiala, miala, nkuwu, mayala,
kimvimba, mvimba, fumvu, kifumvu, mafumvu, kimakala, kiyaka, mbakala,
...ye bonso bobo.
B.Nkumbu
za luvila lua Nkulu Mpanzu.
Bakongo batuka mu Nkulu Mpanzu banatanga nkumbu
ezi za mvila: Mpanzu, kimpanzu, lamba, tadi, lufu,luvu, dondo, ndundu,
munuani, kesa, nkuanza, kuanza, kikuanza, muanza, kimuanza, nganzi,
bangu,kibangu, kikuangu, kuangu, kiluangu, luangu, kabangu, mpangu,
kimpangu, mvangi, muangu, kihungu, kingungu, kimbungu, mangungu,ngungu,mavungu,
mbungu, vungu, mfutila, kimfutila, kilamba, kindamba, ndamba, kalamba,
nlamba, mbau(tiya), mbauka, kimbauka, nsundi, kinsundi, kinsula, kinsulu,
kinsudi, musudi, fumina, kifuma,vonga, luvongo, mbongo, kimbongo, kinuani,
matana, nkua nioka, vakula, kimpaku, mpaku, voma, kihombi, kilombi,
kingoma, ngombe, kingombe, lombo, kinlombo, kumba, nkumba, kinkumba,
nkumbu, fulama, mfulama, kimfulama, vemba, mbembe, mbe, kimbembe, kimbimbi,
mbimbi, wumba, bumbu, kibumbu, kimbundi, kibuma, mbuma, mbumbu, ngumbi,
ngumbu, nkuzu, mukuzu, kinkuzu, nkozo, vola, mpodi, kimpudi, mpolo,
polo, lumbu, kilumbu, malumbu, mpombo, mpumba, mumba, ndombe, lulombe,
ndumbu, mvudi, ngolo, ngola, ndamba ngola(a-ngola), paka, mpaka, mpakasa,
kimbaku, kimpaka, mabaka, vona, mponi, vukama, mavuku, mpuku, vonda,
kimpondo, ngonda, ngondi, longo, ndongo, kindongo, samba, busamba, kinsamba,
nsamba, nseke nzila, lumba, malumba, mulumba, nkenzi, kinkenzi, mukenzi,
masunda, kinkosi, kinsuka, nsuka, nsuka za Kongo, mutsakila, nsakila,
ntu a nkosi, wembo, kiwembo, mfutila na wembo, ...ye bonso bobo.
C.Kumbu
za luvila lua Nkulu Nzinga.
Bakongo batuka mu Mama Nzinga Nimi banatanga nkumbu
ezi za mvila: Nzinga, kinzinga, mbamba, kimbamba, kambamba, kihangala,
kiluamba, mbala, kimbala, kiama, kimbambi, kinzamba, kinanga, kananga,
mayamba, mazamba, miyamba, mpala nzinga, muabi, muyabi, nzamba, yambi,
yanzi, kiyanzi, kiniangi, kiyangu, kianza, kikiangala, mandiangu, nianga,
manianga, mani, mayanzi, mbangala, mpangala, nanga, muakasa, nsanzala,
kimbanda, kiyandu, mbandu, mumbanda, yandu, lunga, mabulungu, madungu,
mandungu, malunga, ndunga, nkunga, kiyinda, mbinda, makondo, nkondo,
mukondo, mbenza, kimbenza, mbenzi, nkanga, kinkanga, mazinga, muzinga,
ngongo, nsinzi, nsindi, ngundu, ngunu, kingunu, kingundu, mahinga, muhoyi,
mungoyo, ngoyo, kingoyo, woyo, lukeni, nkenge, kenge, kinkenge, mafuta,
...ye bonso bobo.
2.
Mu mvu wa 4.200 tekela tandu kia Banionzi:
-Makanda ma Bandombe bu mayonzama mu ntoto mia lubutu mia nzadi ya Nil,
Bena Kongo basisa nsi ya Etiopi ye kulumuka mu ntoto miampa mu batunga
Ngipiti.
Nsadidila za Ntungulu za Bandombe mu ntoto mia Kama (Ngipiti)
-Ngipiti yakala nsi ya Kinzambi beni. Kinzambi kia Bandombe mu Ngipiti kiakadila va luvulu lua nkalasani yabiza ye Ntinu Wakimpeve wa Ngue Ntangu, idina Kinzambi kiaki kiavanua nkumbu vo KINZAMBI KIA KONGO(=la Religion solaire)mu NGIPITI. Kadi lukongolo (lu-kongo-lo) ye punta(point)va kati-kati i dimbu kia Ngue Ntangu mu luyalungunu.
Nsadidila za Ntungulu za Bandombe mu ntoto mia Kama (Ngipiti)
Tuka mvu wa 4200 tekela tandu kia Banionzi nate mvu wa 220 landila tandu kia Banionzi, Bakongo bazingila mu ntoto mia Ngipiti ye kinzungidila.
Ntemo
wampembe wa Ngue Ntangu uvambananga ye kitukanga ntinta nsambodia za
n'kiama, za dimbu kia Ne Mbumba, za lukongolo, za Kongo ye Kinzambi
kiandi.
Tuka mu Ngipiti, lufulu lua KINZAMBI KIA KONGO luamuangana mu ntini
ziya za nza ye kienzola Bandombe, Mindele, ye Batundu.
Mu makanda mamo ma Bandombe bakala mu Ngipiti, kanda dialutila vema
mu sadila KINZAMBI KIA KONGO kia bisi Ngipiti diavewa nkumbu vo Kanda
dia Bena Kongo.
Bobo basadila Yave Israel bavewa nkumbu vo kanda dia Bena Israel.
- Bandombe mu Ngipiti badiatila mu nkalasani yabiza ye Tata Nzambi'a Mpungu wabasakumuna. Ku nsia lusakumunu lualu, Bandombe batemoka beni mu kinsuni ye mu kimpeve. Idina bamindele ye makanda mampila mu mpila ma bantu mayiza ku Ngipiti mu kuiza tomba madia ma kinsuni ye ma kimpeve, mu kuiza longoka mu binsasa(=les écoles) bia Bandombe, ye mu kuiza sala kingamba ye kiboyi mu nzo za Bandombe ku Ngipiti.
-
Landila mbandu zazingi na zingi za Mintinu miayala Ngipiti, mindele
miamingi miayiza ku Ngipiti mianata bifu biabingi biambi.
Bandombe batanginina bifu biabi biabanata mu katuka mu nzila yabiza
ya Kinzambi kiau kia Kongo. Makanda mampila mu mpila ma mindele miayiza
nuanisa Ngipiti ye tomba mu ziona nsi yayi ya kimvuama va moko ma Bandombe
bavua yo.
3.
Mu mvu wa 1.300 tekela tandu kia Banionzi:
- Falao Kenatu wabiekua kintinu mu Ngipiti wanuanisa bifu biambi biakota
mu nsi ye vutula Ngipiti mu nzila Kinzambi kiakedika, i KINZAMBI KIA
KONGO mu Ngipiti.
-
Landila lufua lua Falao Kenatu, bilandi biandi biazomua mu Ngipiti.
- Ku nsia nzomono zazi, Bena Kongo babingi balanda Kinzambi kia Falao
Kenatu basisa Ngipiti ye kuenda ku Etiopi.
4.
Mu mvu wa 960 tekela tandu kia Banionzi:
- Ntinu solomo ku Yelusalemi wakuela Mama Mankenda Saba.
- Mu diambu dia nkuelasani yayi, Bena Kongo babingi basisa Etiopi ye
kuenda vuanda ku nsi ya Kanana(ku Israel).
5.
Mu mvu wa 920 tekela tandu kia Banionzi:
- Bisi Etiopi balanda Kinzambi kia Kongo kia Falao Kenatu babonga Ngipiti
ye tula yo tula yo ku nsia luyalu luau, kansi menga ma bamindele matatamana
sumuna nsi ya Ngipiti.
6.
MU mvu wa 220 tekela tandu kia Banionzi:
- Simbi kia Kongo kiabieka Ne Mbemba Zulu wakituka Ngunza yasolua mu
tuadisa Bena Kongo ye kubanata ku nsi yampa yansilulu.
- Ne Mbemba Zulu watuma kua Bena Kongo babo bakala ku Ngipiti,ku Nubi,
ku Madiani, ye ku Kanana, mu kuenda yonzama babo ku Etiopi.
- Ku nsia lutumu lua Ne Mbemba Zulu, Bena Kongo bayonzama ku Etiopi
basisa nsi yayi ye landa Mbuetete yabatuadisa yataadisa ku sude(ku Yanda),
nateye baluaka ku Zimbambue.
- Ne Mbemba Zulu bu kafua, Simbi kia Kongo kiayiza vana Mvuala kua Nkulu
ISanusi wakituka Ntuadisi a Kanda dieto.
Nsadidila za Ntungulu za Bakulu beto ku Zimbabue
-
Mu ntoto wa Zimbabue, babingi mu Bena Kongo bavola masumu mavewa nkumbu
yakinsueki kua Bangudi za Nganga vo: Masumu ma bobo basotona Mbele ya
Lulendo va ntoto.
- Zimbabue bu diabua mu masumu, Mama Mbangala wabokelua kua Simbi kia
Kongo kiam'bieka.
Yandi wayonzikisa Bena Kongo, wabanata ku Afelika dia Sude ye viokela
yau mu nsi yankatu ya Kalahari.
- Mu nkatuka ku Zimbabue, ndambu ya Bena Kongo bazimbakana nzila yalanda
bankaka, ye tatamana kulumuka ku Sude(ku yanda). Bau bakituka kanda
dia Bazulu.
III. TANDU KIA BANIONZI(ERE DES POISSONS)
7.
Mu mvu wa 320 wa tandu kia Banionzi:
- Landila Mama Mbangala,Simbi kia Kongo kiabieka Ne Nsansukulu a Kanda,
wabikua mpe vo Nimi a Lukeni, waluakisa Bena Kongo mu zunga kiena nzadi
za Kunene, Kuandu, Kubangu. Mu ntoto miami,
Bena Kongo batunga kuku diantete dia
Kongo,bavana dio nkumbu vo Kongo dia Mpangala Nzundu Tadi, ye tunga
mbanz'a kimfumu kiau ku Kimpemba.
- Ku Kongo dia Mpangala, babingi mu Bena Kongo bavola masumu mavewa
nkumbu ya kinsueki
kua Bangudi za Nganga vo: Masumu ma bobo batula visi kia kimpenzi mu
nsansulu.
8.
Mu mvu wa 424 wa tandu kia Banionzi:
- Landila Kongo dia Mpangala, Ne Kodi Puanga, Ne Lunda Makanda ye Ne
Madingu ma Zulu banata Bena Kongo mu ntoto mia mia Kuangu Kuilu, batunga
kuku dianzole diavewa nkumbu vo Kongo dia Mulaza(Kongo dia Kuimba),
ye tunga mbanz'a kimfumu kiau ku Kahemba ntete, mboki ku Feshi.
- Ku Kongo dia Mulaza, nkangu wawingi wavola masumu mavewa nkumbu kua
Bangudi za Nganga vo: Masumu ma bobo bamona kimene kia Ntotela ye dia
tomfi tua nuni zalauka.
9.
Mu mvu wa 529:
- Landila Kongo dia Mulaza, Bena Kongo baluaka ku simu dia Luwozi ku
batunga kuku diatatu di bavana nkumbu vo Kongo dia Luangu ku nsia lutumu
lua mvita lua Ne Tuti dia Tiya, ye tunga mbanz'a kimfumu kiau ku Zimba.
- Ku Kongo dia Luangu, Bena Kongo badiatila bonso buakadila Nsiku mia
Bunlongo, idina Simbi bia Muela Kongo biayangalala ye boka mu ndinga
za kiese vo : Ku Manianga kukondolo masumu !
Landila diodio, bau bakulumuna Mvuala ya Ntu a Nkosi mu ntoto mia Manianga(Kongo
dia Luangu).
Ne Tuti dia Tiya bu kamana kituka Nsengele Mbele ye vila mu Kinlongo
kia Zimba, mu katomboka wamoyo ku Zulu, va ntadisi a Ne Mbakala Nzondo,
Bena Kongo bayenda ku Nsanda Nzondo ye sabuka nzadi'a Muanza.
10.
Mu mvu wa 690:
- Bena Kongo batuadusua kua Na Kulunsi ye Mama Lemba, M'bikudi wankento,
baluaka mu kinzungidila kia mongo wa Kongo dia Ntotela.
Na Kulunsi bu kamana fua, Ne Nkembo Wamonesua wavewa Mvuala kua Simbi
kia Kongo mu tuadisa Kanda dia Bena Kongo.
- Ne Nkembo Wamonesua wanata Bangudi za Nganga va mbat'a Mongo wa Kongo dia Ntotela vakulumuka Nzambi'a Kongo wavana minsiku miandi.
- Landila diodio, Bakulu beto bavanga luyalu lua Kongo dia Ntotela ye tungisa Mbanza Kongo.
11.
Tuka mu 698 nateye mu 1200:
- Mintinu emi mialandasana yala ku Kongo dia Ntotela: Ntinu Muabi
Mayidi, Ntotela Zananga Mowa, Ntotela Mbala Lukeni.
-
Mu tandu kia Ntotela Mbala Lukeni, nkangu wawingi wa Bena Kongo wavaika
mu Kongo dia Ntotela ye vutuka muangana mu ntini ziya za Kongo.
Landila diodio, ntinu emi miayala: Ntotela Mbama Bakota, Ntotela Ngongo
Masaki, Ntotela Nzinga Sengele, Ntotela Kalunga Punu, Ntotela Nkanga
Malunda, Ntotela Ngoyi Malanda, Ntotela Nkulu Kiangala, Ntotela Ngunu
Kisama.
12.
Mu mvu wa 1217:
- Ntotela Madiangu Vuzi wasumuna Nsiku Mianlongo. Simbi kia Kongo kiafuema.
Malema mabua mu nsi.
- Muela Kongo wabieka Mbuta Kimosi watelama bonso Ngunza yanuanisa mvualangani yanata malema mu nsi.
13.
Tuka mu 1230 nateye mu 1300:
- Ntotela Nanga Katanga wayala ye vutula nkangu mu nzila yabiza. Malema
mamanisa. Kimvuama kiasampa mu nsi mu kinsuni ye mu kimpeve.
- Landila diodio, Ntotela Ntende Kabinda wayala, mboki Ntotela Muabi Kunene wafidisa Kongolo ku kiselo(l'orient,l'est).
Ntotela Mbamba Muzombo wayala, mboki Ntotela Woyo Mpangala. Mvualangani yakota mu nsi.
-
Simbi kia Kongo kiabieka Mbuta Kutumi watelama bonso Ngunza yanuanisa
mvualangani yayi.
Nsikumusu yanene yabua mu nsi.
Mbanza Kongo mu tandu kiaki (2008)
14.
Tuka 1300 nateye mu 1369:
- Mintinu emi mialandasana yala ku Mbanza Kongo: Ntotela Mutende Ngidi,
Ntotela Nanga Mutombo, Ntotela Nzinga Nuzoma.
- Simbi kia Kongo kiabieka ya telamesa Ngunza ezi zakulumuna Mpeve ya Nsikumusu mu nsi: Ne Funza ye Ne Muanda Munana.
15.
Tuka 1370 natye 1481:
- Mintinu emi mialandasana yala ku Mbanza Kongo: Ntotela Nanga Makaba,
Ntotela Nkanga Nimi, Ntotela Nkuwu Mutinu, Ntotela Nzinga Nkuwu.
16. Mu mvu wa 1457: muatelama Ngunza yimosi nkumbu andi Ne Buela Muanda wabikula ngiz'a mindele mu nsi'eto.
Mbanza Kongo mu tandu kiaki (2008)
Mbanza Kongo mu tandu kiaki (2008)
IV. TANDU KIA KINKOLE (L'EPOQUE COLONIALE)
17. Mu mvu wa 1482, masua ma Diego Kao, ye kabu diandi dia mindele mia Lukezo(=les portugais), maluaka ku Mpinda ye mindele mia mpelo.
18.
Kia 3.5.1491:
- Ntotela Nzinga Nkuwu wavilula madiela, wabotekua, ye kota mu Dibundu
dia Katolika dianata bamindele.
19.
Tuka mu 1482 nateye 1661:
-
Mintinu miampila mu mpila miayala ku Mbanza Kongo: Ntotela Nzinga Nkuwu,
Ntotela Mpanzu a Nzinga, Ntotela Mvemba Nzinga, Ntotela Mpudi'a Nzinga,
Ntotela Nzinga Lukeni, Ntotela Ntumba Nkanga, ye Ntotela Nkanga Lukeni.
20.
Kia 29.10.1665:
- Mvita yanene yabua ku Mbuila va kati kua Portugal ye Kongo.
- Ntotela Vita Nkanga wayala ku Mbanza Kongo mu ntangu yoyo, watuadisa
ye tuma yandi kibeni Kilombo kia Kongo, kiayonzeka nkama vua za mafunda
ma binuani, mu nsalasani ye Ne Mbamba, Ne Mpemba, ye Abbé Lubeladio.
- Mu ntangu yanda beni, bantu bafua ku ndambu ka ndambu.
Binuani bia Lukezo biasika ye sika matenda ye nkele miankaka mia tiya,
va ntadisi a binuani bia Kongo biakala kaka ye madionga, ye bitoto biakusua
yimbua.
- Va zimunina, Ntotela Vita Nkanga waluala. Bu kazaya dio vo kana vuka
ko, yandi wavana mpova zandi zansuka kua Abbé Lubeladio.
Yandi vo:
Vo kua Bakulu baku,
Ne Muanda Kongo wavova dio vo:
Kongo Tadi: kabasu'e mbasinga !
Idina, fuete tatamana mvita,
O ! Muan'a Nkongo wakikesa !
Fuete tatamana mvita,
Nateye Kongo Dianene
Dina vutuka yonzama diadio.
Mvit'aku i mvita yanlongo
Ya ngionzokelo a Kongo
Ye mvutudulu a ntoto miamio
Mia Kongo ku nsia luyalu lumosi.
Kadi Kongo tadi: kabasu'e mbasinga,
O ! Muan'a Nkongo wakikesa.
Kana kuzingila kia kukia !
Landila mpova zazi,
Ntotela Vita Nkanga wabua va ntoto ye fua.
Binuani bia Portugal bialuaka ye zenga ntu a Ntotel'a Kongo.
Mvula yangolo yasangumuka mu mazulu. Nzazi zabâma mu matuti, muavunguta
mbembo(ndinga) zangitungulu. Ku nsia wonga ye nsisi, mindele mia Lukezo
miasisa Mbuila ye vutukisa ku Luanda kuakala kinkakasa kiawu.
Ku Luanda, mindele mia Lukezo miasadisa nkembo wanene mu diambu dia
vutula matondo kua Bakulu bau babikuanga vo Basantu.
Landila diodio, bau bazika ntu a Ntotela Vita Nkanga mu nzonzambi ya
Nengua Nazaleti(=La Dame de Nazareth) ku Luanda.
Mu ngonda yalandila mvita ku Mbuila, Muanda Velela wavova kua Mama Mafuta vo:
Zayisa
dio kua Bakongo babo, Makaba 90:139-140 |
21.
Mu mvu wa 1678:
- Mindele mia Lukezo miayiza zunga Mbanza Kongo, tâna yo, ye yoka
yo.
22.
Tuka mu 1702 nateye mu 1706:
- Simbi kia Kongo kiabieka Mama vita Kimpa watelama bonso Ngunza yatuadisa
nkangu.
Ku nsia lutumu lua Mama Vita Kimpa, nkangu a Kongo wavutuka yonzama ye tungulula Mbanza Kongo.
Tata Nzambi'a Mpungu wavana kua Mama Vita Kimpa nsilulu zitadidi Kanda dia Kongo. Ebu tueti tanga mu Nkanda Kinzambi kia Kongo, mu Makaba vo:
Makaba
93:164-168 |
Mama Vita Kimpa
- Kia 2.7.1706, Mama Vita Kimpa wayokua ku tiya kua binuani bia mindele mia bampelo: père Lorenzo da Lucca ye père Bernado da Gallo.
23.
Mu 1885:
- Bisi Mputu basadisa lukutukunu ku Berlin. Mu lukutukunu lualu, bau
bakabana Afelika bonso buakadila nsatu zau, kondua kua banzila luzolo
ye kimpangi kia bisi Afelika.
Mavata mazengua, zimpangi zavambesua kua nzaku za buzengi.
-
Kongo dia Bakongo diakabua mu ndambu zitatu zavewa nkumbu vo : Kongo
Angola(Portugal), Kongo Belesi(Belgique), ye Kongo Falansa(France).
Ntoto mia Bahelele ye Ovambu miavewa kua bisi Alemania, ku Namibi.
Bena Kongo bakota ku nsia kinkole kia luyalu, kia kimpeve, ye lusalu.
- Mindele mia Lukezo miayala Kongo Angola miavanina dio luve mu solanga Ntotel'a Kongo wakondua luyalu ye kilombo ku Mbanz'a Kongo, isavo Ntotela wa nkumbu kaka, kadi luyalu lua nsi luakala va moko ma mindele. ma banzenza.
24.
Tuka mu 1891 nateye mu 1896:
- Ne Luvualu Mfutila wabiekua bonso Ntotela mu fukiansi.
25.
Tuka 1902 nateye 1910:
- Ne Mbemba Tadi(Pedro) wayala bonso Ntotela wa nkumbu kaka.
- Mu mvu wa 1910, Simbi kia Kongo kiavuika Ne Buta mpeve ya mvita ye
kum'tuma mu sikamesa Nkangu ye nata wo mu mvit'a mpulusu a Kongo, kidivo
luyalu lua Mbanza Kongo luavutuka telama.
26.
Mu mvu wa 1914:
- Simbi kia Kongo kiabieka Ne Mbianda Ngunga watelama bonso Ngunza ya
Mvita yasikamesa nkangu kidivo watelama ye zoma mindele mu nsi'eto.
Telama,
O ! Muan'a Nkongo wakikesa ! Katula
Kongo mu kinkole, |
27.
Mu mvu wa 1921:
- Simbi kia Kongo kiabokela Mfumu Kimbangu
ye Mbuta Mbumba batelama bonso Ngunza zatuadisa mvit'a mpulusu a Kongo
mu tandu kiokio.
- Mbuta kimbangu wabikula dio vo : mindele mina katulua mu nsi eto yifuete
baka kimpuanza ye kituka muinda una sikimisa makanda mamo ma Bandombe
ye kienzola Nza yamvimba.
Simbi kia Kongo kiakulumuka ye vova: Ngina
zenga nsinga miamio mia kinkole. |
-
Mu mvu wowo kaka wa 1921, Mpeve ya Tata Nzambi'a Mpungu yavova kua Mfumu
Kimbangu ye sikidikisa nsilulu za Kongo.
Ebu tueti tanga mu Makaba vo:
Nkangu'a
Kongo bu una teka mambi ye nzambi zanzenza nima,ye vutukisa mu
Nzila Kongo, Mono si yabambukila nsilulu zi yasila kua Sielo kiame
Zulu Makeka moyo. Mu ntangu yoyo, si yasakumuna bana beno. |
- Ku nsia malongi ma Mfumu Kimbangu, kitembo kianene kia nsikumusu kiakulumuka ye ningisa Kongo Angola, Kongo Belesi, ye Kongo Falansa
-
Mu mvu wowo mpe kaka wa 1921, Mbuta Mbumba wabikula ngizulu a Nlongi'a
Kongo una kuiza vutula nkangu mu nzila kinzambi kia Kongo, soneka Nkand'a
Kinzambi kia Kongo, ye tunga lufulu lua Kongo diampa.
Yandi wabikula ngizulu a Nkua Tulendo, ye wabikula dio mpe vo: ku ntuala
, i DIBUNDU DIMOSI KAKA dina kala mu nsi'eto.
28.
Tuka mu 1926 nateye mu 1942
- Mbuta Matsua watelama ku Kongo dia Mfua ye tuadisa mvit'a nkatululu
a Kongo ku nsia kinkole kia banzenza.
29.
Mu mvu wa 1933:
- Simbi kia Kongo kiatelamesa Mbuta Matai Muanda mu kala Nkuluntu a
Binuani mu kabu dia bangunza.
30.
Mu mvu wa 1939:
- Mbuta Mpadi watelama ye vanga Dibundu dia Bandombe.
31. Mu mvu wa 1950:
- Mu boloko ku Lubumbashi(Katanga), Mfumu Kimbangu wasambela ye lomba
kua Tata Nzambi'a Mpungu, kidivoBamayala ba Kongo basikama, basala ye
lomba kimpuanza. Kadi ndungunu mu Nza ya kimpeve yimene bakama. Kadi
kikodi kimene futua.
- Ntemo wa Nsikumusu wakulumuka mu Mbuta Nzenza Nlandu, watelama ye
vanga ABAKO(=Luwawanu lua Bakongo)mu diambu dia yonzeka Bakongo mu muita
umosi ye sala mu tanina Kikongo ye Lusansu lua Kongo.
32.
Mu mvu wa 1951:
- Bu kakala lukufi mu fua, Mfumu Kimbangu yandi vo: Mono kibeni,
Mbumba, ye Muanda katuna kala diaka mu nza yayi ko, kansi ngeye Mpadi
kuna fua ko.
Kadi i ngeye wuna sisua ku Kongo Diakati mu kala Mbangi ya Muningu waludi
wa Kisalu kiame.
Kadi bobo bana vuata Nkumbu'ame ye vovela kisalu kiame ka banzeye ko,
kibazeye ko, ye kabazeye kuatuka salu kiame ko.
Ngeye Mpadi si watatamana tela salu kiame kimbangi, nateye Nlongi wa
Nsilulu kana kuiza.
Bu kana telama ye yantika salu kiame kia mpulusu, ntangu'aku mu sisa
Nza yayi si yalunga. Kadi i yandi una tatamana salu kiame, salu kiaku,
salu kia Muela Kongo. Mono, ngeye, ye yandi i Umosi kuandi.
Mu diambu diandi, bantu babingi si balekela kimbangi kiaku minu.
Mu diambu diandi, Bana ba Kongo si bavutukisa mu Nzila Ntemo, mu Nzila
Ludi, mi Nzila Kongo.
Bika lusakumunu lua Tata Nzambi'a Mpungu luasikila mu yandi !
Makaba
110:111-112
Bangunza 36:51-52
33.
Mu mvu wa 1954:
- Mbuta Kasa Vubu wasolua mu kituka Mfumu'a Abako.
Ku nsia lutuadisu lua Mbuta Kasa Vubu, Abako diabaka muningu wa kimayala.
Tuka ku Kongo Angola nateye ku Kongo Belesi, ku Kongo Kabinda, ye ku
Kongo dia Mfua, Bakongo babo bakala biela (=membres)bia Abako.
Mbuta
Yulu Fulbert ku Kongo dia Mfua wakala kunzi diasiama dia Abako diadi.
Lukanu luandi: sikamesa bana ba Kongo dia Ntotela, lomba kimpuanza,
ye vutuka tungulula Kongo dia Ntotela.
34. Mu mvu wa 1956:
- Mbuta Diangienda Kuntima watelamesa Dibundu dia Kintuadi ye vana dio
nkumbu vo: Dibundu dia Kimbangu.
- Ku Kongo Angola, Bakongo ku Luanda bavanga MPLA ye tula yo ku nsia
lutumu lua mbuta Neto.
Lukezo kamona dio kiese nkutu ko.
35.
Mu mvu wa 1958:
- Mbuta Yulu wakituka Mfumu'a Nsi ku Kongo dia Mfua.
36.
Mu mvu wa 1959:
- Kia 4-1-1959, ku nsia lutumu lua ABAKO, Bakongo balomba kimpuanza
ku Kinsasa.
37.
Mu mvu wa 1960:
- Abako watatamana lomba ntoto mia Bakulu beto, Kimpuanza.
- Bisi Ntandu balomba mbongo ye kinkole basadilua kua mindele mia Belgique
mu sokota Bakongo, mu tomba mambu kidivo nsamu'a kimpuanza wakabakana.
- Kia 30-6-1960, Kimpuanza kiabakama. Mbuta Kasa Vubu wasolua ye kituka
Mfumu'a Nsi ya Kongo dia Kinsasa.
Mbuta Kasa Vubu
-
Kia 15-8-1960, Kongo dia Mfua kimpuanza.
- Kia 17-8-1960, Kongo Gabon diabaka kimpuanza.
38.
Mu mvu wa 1961:
- Nkangu'a Kongo angola watelama ye lomba kimpuanza.
Mindele mia Portugal miafuema ye yantika yoka mavata ye vonda bisi nsi
babingi.
V. TANDU KIA NKUA TULENDO
39.
Mu mvu wa 1964:
- Bakulu ba Muela Kongo bafuema, baziona Mvuala zau, ye katula lusakumunu
mu nsi.
40.
Mu mvu wa 1969:
- Simbi kia Kongo kiabieka Ne Muanda Nsemi bonso Nlongi wasolua mu kala
Nkuluntu a Basiwa Dimbu bafuete telama ye kubika nzil'a Nkua Tulendo.
Kua
Ne Muanda Nsemi, Simbi kia Kongo wavana bisalu ebi:
1. Sikamesa Nkangu'a Kongo, ye vutula wo Nzila Kongo, mu kimpeve ye
kinsuni.
2. Tunga lufulu lua Kongo diampa, ye yonzeka Bakongo babo ku nsia lutumu
lumosi.
3. Vutula kanda dia Kongo va kiandu kia nzitusu, ye kitula dio Muinda
una sikamesa Bandombe ye kienzola Nza yamvimba.
4. Soneka Makaba(Makongo), i Nkand'a Kinzambi kia Kongo, kina vana kua
Bakongo Ntemo wu bana nata mu Nza.
5. Kubika Bana ba Ne Kongo, kidivo bakala balunga mu kika ye yala bitembo
bina nata Tandu kia Kinatimasa.
- Mu diambu dia sala kisalu kiaki, kia 3-7-1969, Ne Muanda Nsemi wavanga
Bundu dia Kongo ye lunda dio ku nsia ntim'andi, ye mu mintima mia Ne
Malozi ma Mpanzu, Ne Nkazi Bazola, Ne Basilua ba Londe, ye Ne Kitoko
Difukidi, i makesa maya mantete mateka wa nsamu wau ye tambudila mu
simbasana moko ye Ne Muanda Nsemi mu Nzila Kongo.
41.
Mu mvu wa 1975:
- Kongo Angola diabaka kimpuanza kia 11-11-1975. Mbuta Neto (MPLA) wakituka
Mfumu'a Nsi.
42.
Kia 4-1-1986:
- Bakulu ba Muela Kongo balomba kua Ne Muanda Nsemi mu vaikisa nsamu
a Bundu dia Kongo ku mbazi ye yantika longa nkangu.
Lumbu
kiokio, Simbi kia Kongo yandi vo:
Kitembo
kianene kieti kuiza Nsi zazingi zina nikuka Union Sovietik yina muangana Alemania dina yonzama Mabanda Ntela una bangusua Kinkamala(la Democratie)kina ningisa zinsi, Kansi kumu kia Bana ba Kongo ka kina wakana ko, Vo ka bana tambudila ko Mu sadila Muningu Wu ngieti vana kua Bundu dia Kongo buabu. Kadi i Bundu dia Kongo Ngina sadila mu tandu kiaki Mu mvit'a mpulusu a Kongo. Bakongo babingi bu bana sadila ma yatumini kua Bundu dia Kongo, Diambu dianene ngina vanga ku Kongo. Kadi nsilulu za Kongo Zifuete lungana ku Kongo, Idina telama , sikamesa Kongo, Kadi ngeye i Mbuta, Ye mpe Mfumu a babonsono. Baleke babuaka nsuki Tumbu kua bambuta. Idina, sala salu kiaku O! ngeye Nlongi'a Kongo Ne Makandala. Tombola nkosi, tobola ngo ! |
- Salu kiayantikila ku Bandalungua(Kinsasa) ku kuazibulua Kinlongo Kia
Kongo.
43.
Tuka mu 1986 nateye mu 1989:
- Nsamu wa Bundu dia Kongo watatamana muangana ye sivikisa bantu.
- Mindele mia mabundu miapamuka, miakutakana mu fuku ye muini, miabakila
Bundu dia Kongo nzengolo zambi.
- Mindele mia mabundu miasuamina ku nim'a Bandombe bankaka bena bisielo
biau bi basadila mu nuanisina Bundu dia Kongo.
- Mabundu mamo masadilanga Bibila dia mindele mafuema ye yantika nuanisa
Bundu dia Kongo ye sadila luvunu ye kindoki kia kimfunia mu nuanisina
Bundu dia Kongo ye tomba nzila mu kangisa dio.
- Bakongo babingi bavila batelamana Bundu dia Kongo ye sadila luvunu
ye kindoki kia kimfunia mu nuanisa dio.
-Mu teza simbidila nkangu mu mabundu manzenza, mindele mia mabundu momo
miavana nsilulu kua Bandombe mu kubavana mafua ma mvita, bilongo, ye
lekua biankaka bi balembua teka kubavananga.
- Mu zibula makesa ma Bundu dia Kongo meso, Ne Muanda Nsemi wayantika
soneka ye vaikisa minkanda.
- Kinlongo kia Kongo kiatelama nangui ku Bandalungua(Kinsasa). Mazikua
ma Bundu dia Kongo mazibika mu bibelo biabingi bia Kinsasa: ku ku Malueka,
ku Ngafula, ku Kisenzo, ku Matete, ku Ndjili, ku Kimbanseke, ku Mokali,
ku Makala, ye ku Maluku.
- Mu madimba ma Kongo Diakati(Kongo Central), nsamu'a Bundu dia Kongo
waluaka ku Kasangulu, ku Mbanza Ngungu, ku Luozi, ye ku Muanda.
Mazikua ma Bundu dia Kongo matelama ku Boma, ku Matadi, ku Lufu, ku
Songololo, ku Kinganga, ku Kinzolani, ku Yunga, ku Mbanza Miezi, ku
Kimbungu, ku Wombo, ku Kasi, ku Nienge, ku Kinanga, ku Kiwembo, ku Vuanzi,
ku Kimpese, ku Kimatende.
-
Nsamu a Bundu dia Kongo waluaka ku Mfua(Brazzaville), ku Lutete, ku
Nkayi, ye ku Nzinzi(Pointe Noire), Zikua dia Bundu dia Kongo dialema
mu ngolo beni ku Kibuesa.
- Minkanda mia Bundu dia Kongo mialombua ye filua ku Mbanza Kongo dia
Ntotela ye ku Luanda.
- Nsamu a Bundu dia Kongo waluaka ku Bandundu ye ku Mbandaka(Equateur).
- Mavata mamingi meti tatamana sonikina Ne Muanda Nsemi kidivo kabafila
minkanda ye minlongi mia Bundu dia Kongo mu kuenda kubatuadisa.
- Mfumu zazingi za mabundu ma bangunza zimene vilula madiela, ye kota
ye bantu bau, mu Bundu dia Kongo.
44.
Mu mvu wa 1990:
- Ku nsia lutuadusu lua Mbuta Nuzoma ye kabu diandi dia SWAPO, nsi ya
Namibi yabaka kimpuanza.
45.
Tuka mu 1986 nateye wunu kiaki, Bundu dia Kongo disadilanga nzila zazo
mu diambu dia sikamesa Bakongo ye kubazibula meso: minkanda, malongi,
zinkutukunu, minkunga, biamfutika, bikodi, zimbila, ye bonso bobo.
Ku nsia lusakumunu lua Tata Nzambi'a Mpungu, lua Ne Muanda Kongo, ye
Bakulu beto, nsamu wambote wa Kinzambi kia Kongo weti tatamana muangana.
Bana ba Kongo bena moyo!